Cizre’mizin cağrafi işaret tescilli ürünlerine geçmeden önce biraz bu işin mahiyetine değinelim. Bu konuya biraz daha vakıf olalım.
Coğrafi işaret nedir, ile başlayalım.
Türk Patent ve Marka Kurumu’na göre Coğrafi işaret, tüketiciler için ürünün kaynağını, karakteristik özelliklerini ve ürünün söz konusu karakteristik özellikleri ile coğrafi alan arasındaki bağlantıyı gösteren ve garanti eden kalite işaretidir. Coğrafi işaret tescili ile kalitesi, gelenekselliği, yöreden elde edilen hammaddesi ile yerel niteliklere bağlı olarak belli bir üne kavuşmuş ürünlerin korunması sağlanır. Gıda, tarım, maden, el sanatları, sanayi ürünleri coğrafi işaret tesciline konu olabilir. Buradan da anlaşıldığı gibi sadece yiyecekler ya da içecekler üzerine değil çeşitli alanlardan da tescil yapılabilmektedir.
Mahreç işareti
Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibarıyla belirli bir coğrafi alan ile özdeşleşmiş olan; üretim, işleme ya da diğer işlemlerinden en az birinin belirlenmiş coğrafi alan içinde gerçekleşmesi gereken ürünlerin konu olduğu coğrafi işaretlere “mahreç işareti” denir. Hammaddesi veya üretim, işleme aşamalarından bir tanesi yörede gerçekleşen bir ürün mahreç işareti olarak tescillendiğinde diğer üretim ve işleme aşamaları kaynaklandığı yöre dışında da gerçekleştirilebilir.
Menşe adı
Bir ürünün, tüm veya esas nitelikleri belirli bir coğrafi alana ait doğal ve beşeri unsurlardan kaynaklanıyorsa bu durumdaki coğrafi işaretlere “menşe adı” denir.
Geleneksel Ürün Adı
Menşe adı veya mahreç işareti kapsamına girmeyen ilgili piyasada bir ürünü tarif etmek için geleneksel olarak en az otuz yıl süreyle kullanıldığı kanıtlanan adlar, aşağıdaki şartlardan en az birini sağlaması hâlinde geleneksel ürün adı olarak tanımlanır:
a) Geleneksel üretim veya işleme yöntemi yahut geleneksel bileşimden kaynaklanması.
b) Geleneksel hammadde veya malzemeden üretilmiş olması.
Bir ürün için coğrafi işaret alınması isteniyorsa öncelikle başvurunun, ürünü üreten gerçek veya tüzel kişiler tarafından, o bölgede yer alan kamu kuruluşları tarafından veya tüketici dernekleri tarafından Türk Patent ve Marka Kurumu’na yapılması gerekmektedir.
Coğrafi işaret pek çok yönüyle öneme sahiptir. Ürünler öncelikle yasa bir güvence girip ürünlerin kalitesinin korunması, ekonomik kalkınmaya katkı sağlanması ve kültürel unsurların yok olmasının önenü geçmesi, şehrin tanıtımına katkıda bulunması gibi sıralayabiliriz.
Cizre’nin Zenginlikleri
Kadim bir geçmişi olan Cizre’nin asırlarca bağrında barındırmış olduğu sayısz medeniyetlerin etkisiyle çok köklü bir zenginliğe sahiptir. Hayatın her alanında bunu gördüğümüz gibi elbetteki yiyecek kültüründe, el işi kültüründe, üretim kültüründe de bunu görmek mümkün.
Cizre’nin şu ana kadar tescillemiş olduğu ürün sayısı beş tanedir. Şımşıpe/Şıpşıpe (Dolma), Cizre Memilheva Kurabiyesi, Cizre Luzine Tatlısı, Cizre Meyre / Cizre Mehir ve Cizre Bırınczer.
Cizre’mizin ürünlerinin cağrafi işaret tescili çalışmalarını Cizre Kaymakamlığı adına ilçe tarımda görevli ziraat yüksek mühendisi Muhammed Mürşit Munis bakmaktadır. Şuan bu işin Şırnak’ı kapsayacak bir şekilde yürütmekle görevi üstlenmektedir. Kendisiyle Cizre Memilheva ve Cizre Luzine Tatlısı tescillerinde katkı sunmaya çalıştım. Bu işin başından beri Mürşit Bey büyük zahmetler ve emekler neticesinde işi yürüttü ve güzel neticeler elde etti. Bizler de tescil için istenen ürün fotoğrafları ve belgeleri için uğraştık. Tanıtım klipleri hazırladık. Güzel tarihi bir arşiv geride bıraktık.
Öncelikle söyleyeyim bu başarıya gerçekten pek çok zorluklarla gelindi. Bu süreçlerin bir kısmında bulunup katkı sunan biri olarak bunu rahatlıkla söyleyebilirim.
Tescil edilen ilk ürün Şımşıpe (Dolma), 22.12.2017 tarihinde tescil edilmiştir. Şırnak Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü tecil ettirmiştir. Coğrafi sınır Şırnak il sınırlarıdır.
Ürün tanıtımı ve ayırt edici özelliği de şu şekildedir.
Şımşıpe: Şırnak/Cizre ile özdeşleşmiş, tarihi çok eskilere dayanan karışık bir dolma ve sarma yemeğidir. Bu yemek M.Ö 6000-7000 yıllarında sadece soğanların doldurulması ile yapılıyordu. Yöre halkı Cizre – İdil –Güçlükonak bölgesinde yetiştirilen büyük ve iri taneli şeşreze adı verilen pirinci, yapılan Şımşıpede kullandı. Daha sonra M.Ö 220’li yıllarda Şımşıpe yemeğinde kabak, patlıcan ve biber dolması da kullanılmaya başlandı. 1840’lı yıllarda Cizre Emiri Emir Bedirhan Bey tarafından Fransa’ya gönderilen Üniversite öğrenciler tarafından iri bir domates çeşidinin tohumu yöreye getirildi. Bu tarihten sonra domateslerde içleri doldurularak Şımşıpeye eklendi. Son olarak yörede uzun yıllardır yapılan yaprak sarmalarının da eklenmesi ile Şımşıpe tamamlandı. Cizre dolmasında başka yerde görmeyeceğiniz bir başka şey de içi boşaltılmış olan yumurtaların içini de doldurup pişirirler. Bu da ilginç yönlerinden birisidir.
Cizre dolmaya Şipşipe de deriz. Eskiden beri qakip denilen büyük kazanlara ya da genişçe tencerelere koyulurdu. Ve tencere etrafı çamurla kaplanılırdı. İçine dolmalar konur ve en önemlisi üzerine sumak suyu konulurdu. Pişmeye hazırlanan dolmaların üzerine “tazık” dediğimiz dümdüz ve pürüzsüz parlak taşlar konulurdu. Kapak kapatılır ve tıfık dediğimiz odun ateşi üzerinde pişirilirdi. Sonra piştikçe muhteşem ve enfes kokusu yayılmaya başlanırdı. Piştikten sonra doyumsuz bir lezzet bizi beklerdi.
Cizre Memilheva Kurabiyesi: Cizre’nin düğün, bayram, davetiye ve ziyaretlerde misafirlere ikram edilen ve mutfak kültüründe önemli bir yere sahip olan Cizre Memilheva Kurabiyesi; badem içi, şeker ve yumurta akı kullanılarak üretilir. Cizre Memilheva Kurabiyesinin coğrafi sınır ile ün bağı bulunur.
Cizre Memilheva Kurabiyesi, yaklaşık olarak 1 cm kalınlıkta; 6, 9 veya 12 cm çaplarında; 6 çıkıntılı, 9
çıkıntılı veya 12 çıkıntılı olacak şekilde dişli bir çarka benzer formda şekillendirilir. Üründe yoğun badem içi kullanıldığı için bademin tadı şekere göre daha baskındır. Hafif gevrek ve ağızda dağılan pütürlü bir yapıya sahiptir.
12.12.2019 tarihinde başvuru yapıldı ve 03.02.2021 tarihinde Cizre Kaymakamlığı tarafından 661 tascil numarasıyla tescil edildi. Ürünün denetim yetkisi olan kurumlar Cizre Kaymakamlığının koordinasyonunda ve Cizre Ticaret ve Sanayi Odası, Cizre İlçe Tarım ve Orman Müdürlüğü ile Cizre Kaymakamlığından yetkili kişiler.
Cizre Luzine Tatlısı: Cizre Luzine Tatlısı; irmik, beyaz şeker, özel amaçlı buğday unu, ceviz içi ve su kullanılarak üretilen tatlıdır. Eşkenar dörtgen şeklinde dilimlenir. Cizre Luzine Tatlısı, özellikle ramazan ayında yoğun biçimde üretilir. Geçmişi eskiye dayanır ve Cizre mutfak kültüründe önemli bir yere sahiptir. Hele ki Ramazan ayında tüm tezgâhların olmazsa olmazı haline gelir. Bu sebeplerle Cizre Luzine Tatlısının coğrafi sınır ile ün bağı bulunur. Cizre’de özellikle Mindi İrci usta, Aşık Selim Ciziri, Ramazan İrci usta, Asker Ciziri gib şahsiyetlerin yaptığı Cizre Luzine Tatlısı önemli yer tutar.
Yine Cizre Kaymakamlığı adına 939 tescil numarası ile 27.10.2021 tarihinde tescil edildi.
Cizre Meyre / Cizre Mehir: Cizre Meyre / Cizre Mehir; yoğurt, dövme buğday, dolmalık kabak (Cucurbita pepo pepo L.), yarpuz (Mentha longifolia (L) Hudson subsp. Longifolia) ve isteğe bağlı olarak yumurta kullanılarak Şırnak ili Cizre ilçesinde üretilen yemektir. Servisi, sıcak veya soğuk olarak yapılır.
Cizre Meyrenin / Cizre Mehirin üretiminde kullanılan yarpuz; coğrafi sınırda punk, pünk ve pink adlarıyla bilinen yabani nanedir. Cizre Meyrenin / Cizre Mehirin geçmişi eskiye dayanır. Cizre ilçesinin mutfak kültüründe önemli bir yere sahiptir. Coğrafi sınırda özellikle kahvaltı olmak üzere her öğünde sıklıkla tüketilir. Bu sebeplerle coğrafi sınır ile ün bağı bulunur. 1465 tescil numarasıyla 08.09.2023 tarihinde Cizre Kaymakamlığı tarafından tescil ettirildi.
Cizre Bırınczer: Cizre Bırınczer; pirinç, su, toz beyaz şeker, toz tarçın, safran veya zerdeçal kullanılarak Şırnak ili Cizre ilçesinde üretilen İsteğe bağlı olarak ayçiçek yağı kullanılabilir. Koyu kıvamlıdır. Rengi; safran kullanıldığında sarı, zerdeçal kullanıldığında ise turuncu olur. İsteğe bağlı olarak üzerine toz tarçın serpilir. Servisi soğuk olarak yapılır. Coğrafi sınırda pirince “bırınc”, sarı renge ise “zer” denir. Bırınczer kelimesi bir bütün olarak “sarı pilav” anlamına gelir. Cizre Bırınczerin coğrafi sınırda uzun bir geçmişi vardır ve Cizre ilçesinin mutfak kültüründe önemli bir yere sahiptir. Üretimi, bileşen seçimi bakımından coğrafi sınıra özgü koşullar bulundurur. Bu sebeplerle coğrafi sınır ile ün bağı vardır.
30.01.2023 tarihinde yine Cizre Kaymakamlığı adına başvuru yapıldı. Tanıtım bülteninde bulunan bu ürün yakın zamanda resmi tescil onayını almak üzeredir. “15.09.2023 tarih ve 157 sayılı Resmi Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün Adı Bülteni” (https://www.turkpatent.gov.tr/bultenler) ulaşabilirsiniz.
Cizre’nin tescil bekleyen sayısızca ürünleri bulunmaktadır. Cizre gibi köklü medeniyete sahip bir yerin sadece beş ürününün tescil olması demek denizden bir damla demektir. Şuan Mürşit Bey Cizre Sirik’i (Cizre Otlu Peyniri) üzerinde çalışıyor. “Cizre Kadkê Divsê” tatlımız üzerinde Şırnak merkez çalışma yürütmeye talip olmuş. Şunu ifade edeyim bu tarihi tatlımızın tescil işlemleri ve işaret alması gereken yerin kesinlikle Cizre olması gerekiyor.
Tescil bekleyen sadece birkaç ürünümüz. Biz hatırlatmak için birkaç tane sayacağız gerisini aziz Cizre halkımıza bırakıp sahip çıkmasını diliyoruz. “Cizre Kadkê Divsê”, “Cizre Danîsi”, “Cizre Fıreydin Tatlısı”… Ve Cizre’de yapılan yemekler üzerine bir şiir yazmış olan yazar Abdulkadir Bingöl (Dilbikulê Cizîrî ) Beyfendinin bu güzel şiirini sizlerle paylaşıyorum.
Yemekler/ Xwarin
Şahane yemeği yemişim sende
Ne güzel intiba bırakmış bende
Ondandır insanın her zaman zinde
Usta-aşçısına kurbanım Cizre’m
Leziz yemeğini bilmeyen yoktur
Mühendis, avukat, öğretmen, doktor
Vasıl olmak için can atan çoktur
Nefis mutfağına kurbanım Cizre’m.
Kıymayla maydanoz bir de soğanı
Getirin sizlere edeyim tanı
Piştikten sonra da servis et anı
O “Sembîsek”ne kurbanım Cizre’m
Bahar mevsiminde çok güzle olur
Yiyenler şüphesiz afiyet bulur
Bu yüzden sohbette o konuşulur
O leziz “Meyre”ne kurbanım Cizre’m
“Helîse”, “Metfînî”, “Berxê heşandî”
“Berxê kebabê”yle “Kifta Qelandî”
Haftaya yemeye etmişiz andi
Güzel “Tencerî”ne kurbanım Cizre’m
Dişinde sorunu olan var mıdır?
Bunu doğrulamak sanki ar mıdır
Yemek hususunda çarnaçar mıdır
Güzel “Hewdel”ine kurbanım Cizre’m
“Sefayih”, “Nîskedan”, “Qelîpîvazik”
Değeri bilene ne güze azık
Ondan uzak kalan insana yazık
“Serûpepik”ına kurbanım Cizre’m
Bir ismi “Piçpiçpiçok” bir de “Babnelmal”
Kendine aşıktır paşayla hamal
“Danhûrik” hakkını etmiyor helal
Nefis “Biçirk”ına kurban’ım Cizre’m
Bir adı “Serbizêr” şanlı “Belo’u”un
“Pîvazterk” doğrusu âşıktır onun
Ne olur yanına bir ayran koyun
Eski yemeğine kurbanım Cizre’m
“Mehlebî”, “ Zirviçik” ikisi tatlı
“Xurabî” sorarsan asık suratlı
“Lûzîne” üst üst e kalıyor katlı
“Me’mûl-hewa”sına kurbanım Cizre’m
Yolculuk önüne çıktığı zaman
Yol için hazırlık yapacağın an
Benden sana öğüt unutma aman
“Baqismatik”ına kurbanım Cizre’m
Bak evin hanımı geldi, oturdu
Bir kilo kengerle bir de yoğurdu
Yaptığı yemeği konuğa sordu
O “Kerengmast”ına kurbanım Cizre’m
Hazırla “Hêkrûn” û bir de “Keşke”yi
“Eloka Heşandî”, “Hêka Cihde”yi
Sonra da konuk et ağayı, beyi
“Hêka heşandî”nekurbanım Cizre’m
Önüme koyarsın “Kifta Biav’ı”
Yemekten sonra da getir “Xoşavı”
Ne olur düşünme sen bu masrafı
“Masiya firnê”ne kurbanım Cizre’m
Tavayı sarımsak ile doldur sen
Ardından biraz yağ katarsın hemen
Sonra da yaptığın yemeği beğen
O “Singosîr”ine kurbanım Cizre’m
Önüme koydular sarı bir deniz
Nasipse içinde yüzse bendeniz
Ne yazık imkânım olmadı henüz
O “Birinczer”ine kurbanım Cizre’m,
Metrelerce uzun olsun isterim
Hiç şüphen olmasın hepsini yerim
Bir saatte darmadağan ederim
O şeffaf “Kerî”ne kurbanım Cizre’m
“Mirîşka Heşandî” ne güzel taam
Bunda hemfikiriz, yoktur cim u lam
Bayılır eminim ona has u am
Leziz taamına kurbanım Cizre’m
“Qelîsêl” yemeği etmişsen dava
Öğle yemeğinde getir saç tava
Yedikten sonra da haydi git ava
Yağlı yemeğine kurbanım Cizre’m
Fakire çok yarar, masrafı azdır
Faydayı sorarsan lezzet ve hazdır
Netice yiyenin yaptığı nazdır
Güzel “Hevrûşık” kurbanım Cizre’m
Diğer bir adı da “Kıymalı Kabak”
Dilerim önüme gelsin bir tabak
Kavuşmak için se lazım bir atak
“Qursikûqîme”ne kurbanım Cizre’m
Bir tabak “Zengilok” getirin bana
Değişmem onu ben bu tatlı cana
Minnettar olurum bana alana
O güzel tatlına kurbanım Cizre’m
Dövme et gerekli, hem birkaç soğan
Yağda kızartırsın belli bir zaman
Pişince üstüne otur sen ey can
“Dankuta Hişk”ına kurbanım Cizre’m
Getir bir yumurta, iyice kaynat
Yeşil soğan doğra, üzerine at
Biraz da maydanoz al, içine kat
Renkli “Nêrgizî”ne kurbanım Cizre’m
Aç açtığın kadar sen o pideni
Yağ ile şekere koyma dideni
Yiyen yesin boş ver sen o gideni
“Şıkevaşekır”ın bölgede meşhur
“Birinca Bigoşt” u tanıtsam size
Bir kilo pirinçle et lazim bize
Beraber bakalım biz bu lezize
“Etli Pilav”ına kurbanım Cizre’m
Önümde duruyor pekmez denizi
Dalgalar içinde bekliyor bizi
Bir müddet misafir ederiz sizi
“Kadikê Divsê”ne kurbanım Cizre
Bir bakın her taraf bademden perde
Böyle leziz yemek yoktur her yerde
Eminim o şifa olur her derde
“Perde-pilav”ına kurbanım Cizre’m
Yörede hatırı çokça sayılır
Cizreli bayanlar ona bayılır
Adını duyunca hemen ayılır
“Dolme-epraxına” kurbanım Cizre’m
Patlican alınsın ameliyata
Karnını iyi aç olmasın hata
Kıymayla doldur da fırına ata
O “Peleziz”ine kurbanım Cizre’m
“Mumbar” ı sorarsan haydi gel beri
Yemeyen ne bilsin onun değeri
Önüme konarsa bitirsem seri
O güzel “Kîpe”ne kurbanım Cizre
Dört tarafı ayran, ortada ada
Gözleri sorarsan o kavurmada
Parçalar halinde kalmış arada
O “Serbidew”ine kurbanım Cizre’m
Gelirse evine bir gün misafir
Fark etmez Müslüman veyahut kâfir
Önüne koyarsın sen bir “Birincşîr”
“Heka xesandî”ne kurbanım Cizre’m
Her sabah her sabah içilebilir
Değerli bir fiyat biçilebilir
“Yayla”sı, “Ezo”su seçilebilir
“Şorbe”ne, “Çorba”na kurbanım Cizre’m
Kızartmış olarak bazen yenilir
Bazen de yanında “tirşik” konulur
Her iki halde de ne hoş anılır
Nefis “Kutlik”ına kurbanım Cizre’m