İdil’de Ezidilere (Ezidi Dini) ait olan ve Midyat yolu üzerinde bulunan Kiveğé (Mağara) antik köyünde tüm binalar kireç taşı ile inşa edilmiş. Evler genelde bir kat ve az da olsa iki katlı inşa edilmiş. Köy şu anda koruma altına alınmıştır.

M.Ö. 3000’de Kuzey Mezopotamya’da Saburi adlı savaşçı oymaklarının var olduğu, Sümer- Akadlar’dan kalma belgelerden anlaşılmaktadır. Aynı dönemde Hurrilerin İdil’in de içinde yer aldığı yöreye yerleştiklerini görüyoruz. Nitekim Hurri dilindeki en eski yazılı belge de yine bu bölgede bulunmuştur.

Genel anlamda Mezopotamya coğrafyasının önemli bir kesitinde yer alan İdil, özele indirgediğimizde Tur-Abidin (tor) ve Ceziret-İ İbn-İ Ömer’e daha yakındır.

İdil Mezopotamya’da yer alan eski bir yerleşim yeridir. Tarihte bilinen Tur-Abidin ve Ceziret-i İbn-i Ömer’e daha yakın bir mesafededir.

Ayrıca Anadolu’da da Selefkoflar tarafından iki yeni imparatorluk kurulmuştur. İdil bölgesinde bu paylaşımda Selefkofların eline geçmiştir. M. Ö. 301’de Selevkos’un kurduğu Selevkiye Kırallığı Cizre ve İdil’i de egemenliğine alır. Selevkof bu günkü adıyla Selekun İdil ilçesinin Kuyulu köyüne bağlı bir mezradır. Selekun mezrasının içinde ve çevresinde 4 höyük (Selekun, Birbıtma 1, birbitma 2 ve Gızérızé höyüğü) bulunmaktadır. Kaynak: Pof. Dr. Gülriz Kobe. Uluslararası geçmişten günümüze İdil sempozyumu. Şırnak Ünv.2011

Yine İdil ilçesine bağlı Oymak köyü var. Bu köyün sınırları içinde Gréélım diğer bir adıyla Alem Dağı vardır. Volkanik bir dağdır. Dağın zirvesinde bir uygarlık kurulmuş. 1968 yılında bu dağın üstünden üç adet büyük bazalt taş Mardin müzesine götürülmüş. Bu kayaların üzerinde Kral resmi var. Kadın ve erkekler Krala siniler üzerinde yemek ve meyveler ikram ediyorlar. Askerlerin ellerinde mızraklar var hepsi sıraya dizilidir. Ve yazılı belgede diyor ki Yeni Asur dönemi. M.Ö. 8. Ve 7. Yüz yıl. İşte bundan dolayıdır ki Gréélimin zirvesinde ki düzlükte yüz yıllarca zev-ziyafet merasimleri çevre köylüler tarafından tertiplenmiştir.

Ayrıca İdil ilçesine 23 km uzaklıkta ve İdil’in bir köyü olan Kayı’da yapımı M. S. 388 olan bir manastır mevcuttur. Geniş bir yazılı kitabesi var. Yine İdil merkeze 12 km uzaklıkta Fil köyü var. M. S. 360-364’te Pers Kralı Romalılara karşı savaşı kazanınca Pers Kralı kardeşi Ebuzerd’e Fil (Bereketli) ve çevresini teslim edince Ebuzerd Fil’in bulunduğu yerde bir şehir kurar. Fil yeni adıyla İdil’e bağlı Bereketli köyüdür. Yine İdil merkeze 10 km ve İdil’in bir köyü olan Basak’ta (Beyt İshok) M. 620 de yapılmış bir kısmı yıkılmış ama büyük bir kısmı ayakta olan bir mabet-manastır var. Dört bin metre kare alan üzerine kuruludur. Dört köşesinde dört dev burç mevcuttur. Burçlardan biri tamamen yıkılmış. Köyün dört bir yanında tarihi sarnıç ve tarihi temeller bulunmaktadır.

İdil 1937’de ilçe statüsüne geçmiştir. Daha önce Mardin, 1990’dan sonra Şırnak iline bağlandı. 2 belde, 65 köy ve 24 mezrası vardır. Köylerle beraber 77 bin nüfusu vardır. Kuzeyinde Dargeçit ve Güçlükonak ilçeleri, Güneyinde uzun bir Suriye devleti sınırı mevcuttur. Bölgede olduğu gibi İdil’de de aşiretler mevcut. M. Ö. 57 yılında üç bölümden meydana gelen bir kilise şehir merkezinde yapılmıştır. Adı Meryemana kilisesi. Halı hazırda bir bölümünde ibadet yapılıyor. Diğer iki bölümü maalesef yıkılmıştır. 15.y.y. da Timurlenk tarafından yapılmış Timur çeşmesi hala ayaktadır. Zamanla çeşitli onarımlardan geçerek günümüze kadar ulaşmıştır. İdil ilçesine bağlı Midyat yolu üzerinde Ezidilere (Ezidi dini) ait Kiveğé (Mağara) antik köyü bulunur. Tüm binalar kireç taşı ile inşa edilmiş. Evler genelde bir kat ve az da olsa iki katlı inşa edilmiş. Köy şu anda koruma altına alınmış. Köyde ki evlerin altında boydan boya tüneller kazılmıştır. Bunun nedeni de düşmanlardan korunmak için. Yapılan düşman baskınlarında tüneller vasıtası ile düşmanın eline düşmemek.

Kaynak: İdil Kaymakamlığı, Bizim İdil sempozyumu, Şırnak Ünv.2011