Özellikle Mezopotamya’da var olmuş onlarca kavim ve halkların önemli tarihi olaylarını, yaşam biçimlerini örf ve adetlerini yazıya dökemediklerinden dolayı ancak bilge ozanlar yani dengbejler vasıtası ile kendilerinden sonra gelen kuşaklara aktarabilmişlerdir.

Bilge ozanlar, aşıklar ya da gerçek adları ile DEGBéJLER çok güçlü ezber ve hafıza yetenekleri ile yüzlerce savaş, göç, isyan. aşk, gelenek ve görenek gibi olayları hafızalarında tutarak müzik tadında köyden köye, yayladan yaylaya giderek anlatmış ve tarihin derinliklerinde kaybolmalarına mani olmuştur.

(Mehmet Arif Cizrawi)

Mezopotamya havzasında bizlerden önce onlarca kavim hayat sürdürmüştür. Yine bu kavimleri ortadan kaldırmak ya da egemenlikleri altına almak için bir o kadar kavim tarafından da akınlara maruz kalmıştır. Ve ne hikmetse bu kadim Mezopotamya toprağında yaşayan halk ya da kavimler bölgeye olan saldırı ve tehditler yüzünden bir türlü yazılı bir edebiyat oluşturamamış ya da oluşturdukları edebiyatlar da diğer kavimler tarafından kısa bir sürede yok edilmiştir. İşte bu noktada o eli öpülesi şahsiyetler ortaya çıkmıştır vefakâr dengbejler yazının gidemediği yerlere güçlü hafızaları sayesinde ulaşmış, yaşananları bir müzik şöleni kıvamında ve özellikle güneydoğunun unutulmaz ŞEVBUHERK (köy ve şehir meclislerinde özellikle kış aylarında dengbejlerin katıldığı ve gece geçiren anlamına da gelen müzik şölenleri)lerde anlatırlardı.

(Dengbej Aşık Selim)

Bir elin parmaklarını geçemeyecek kadar azalmış ve bu gidişle kısa bir sürede de nesli tükenecek olan dengbejleri dinleyebildiniz mi bilmiyorum. Ama naçizane bir öneri bunlardan bir tanesini bulduğunuz ilk fırsatta dinleyin. Belki onları ilk dinlediğinizde çok şey bulamayabilirsiniz. Müzik enstrümanlarından ve besteden uzak bu müzik dinletilerinden zaman geçtikçe çok hoşlanmaya başlayacaksınız. Hoşlanma bana göre az kalacaktır. Çünkü bu dâhiler sayesinde örneğin 1800'lerde cereyan eden Bedirhani isyanında neler olup bittiğini, Urmiye gölüne kadar neler çektiğini ve hatta doğa olaylarına ve hastalıklara kadar nelere maruz kaldığını müzik tadında öğreneceksiniz.

(Dengbej Asker Cizrawi)

Eskiden köy ve şehirlerde bulunan KUÇK (meclis odası) denilen toplanma meclislerinde Dengbejler çok önemli bir yer tutarmış. Köy ya da mahalle halkı bu odalarda toplandıktan sonra o güçlü ezberciler yani dengbejler sanatlarını eda ederlermiş. Bazı hikâye ve savaşların anlatımı günlerce sürermiş. Özellikle Bedirhani isyanının 7 gün sürdüğünü ve özellikle FEYRUZŞAH hikayesinin anlatımının 15 gün sürdüğünü duymuştum. Düşünebiliyormuşsunuz anlatımı 15 gün süren bir hikâyeyi müzik tadında dinlemek ve özellikle unutmamak için dinlemek ne güzel olur.

(Dengbej Mesut Ciziri)

Bu güne geldiğimizde sözlü anlatım geleneğinin artık yok olmaya başladığını görmekteyiz. Ama unutmamalı ki Yunan edebiyatı başta olmak üzere bu gün en çok ilgi çeken birçok örnek ülkenin ilk edebiyat örnekleri hep sözlü anlatım edebiyatı ile başlayıp belirli bir aşamaya geldikten sonra yazılı edebiyat şeklini almıştır.

(Dengbej Abdurrahman'e Ciziri)

Bizim bölgemizde bizlerden önce var olmuş. Bu güzelim coğrafyada hüküm sürmüş olan Asuri, keldani, Yezidi ve daha bir çok kavmin yaşam biçimlerini, geleneklerini, savaşlarını ve bu güne yani bizlere ulaşmış olan bir çok yemeklerini dahi biz dengbejler sayesinde canlı tutabilmekteyiz.

Bizim şimdi yapmamız gereken asli bir görevimiz var, sayıları çok ama çok azalmış olan bu sanatın temsilcilerine sahip çıkmak. İşte bunun gerçekleştirebilirsek atalarımızdan bizlere yadigar kalmış yüzlerce çirok, stran, helbest, atasözü ortaya çıkacaktır.

Ve unutmamalıyız ki GELECEĞİMİZ, GEÇMİŞİMİZDE GİZLİDİR.